Wstęp

Język jest niezaprzeczalnie jednym z ważniejszych elementów kultury i bardzo ważnym elemen- tem ludzkiej egzystencji, bezpośrednio związanej z komunikacją międzyludzką (Fedorenko, i in., 2024; Moya-Galé i in., 2024; Buttrick, 2024; Sienkiewicz, 2024). W ostatnich latach obserwujemy znaczne przyspieszenie cywilizacyjne. Rozwój techniki, powszechność internetu, ciągłe bycie online, sprawia- ją że w dzisiejszych czasach społeczeństwo komunikuje się w coraz to nowe sposoby, różne od trady- cyjnych. W konsekwencji tego rozwoju możemy dziś mówić o tzw. społeczeństwie online (Oksanen i in., 2024; Ancillai i in., 2025). Społeczności te różnią się od tradycyjnych tym, że tworzone są w inter- necie poprzez uczestniczenie w mediach społecznościowych, forach dyskusyjnych, czatach, czy grach. Z jednej strony uczestnicy znajdują w sieci towarzystwo, dostęp do informacji, także wsparcie oraz budują więzi. Z drugiej strony, jedną z głównych cech charakteryzujących tę społeczność jest ano- nimowość, która sprawia, że komunikacja jest łatwiejsza, swobodniejsza, jednakże często związana również z propagowaniem poglądów niebezpiecznych, mogących wywołać niebezpieczne postawy i działania motywowane nienawiścią (Oksanen i in., 2024). Dlatego też sam problem nienawiści online (cybernienawiści) staje się tematem socjologiczno-lingwistycznych badań i analiz (Castaño-Pulgarín i in., 2021; Chetty, Alathur, 2018).

Zróżnicowane sposoby komunikacji oraz specyficzny język jest charakterystyczny dla konkret- nych grup społecznych (Polak M., Polak J., 2023), jak na przykład żołnierze (Kułacz, 2023), czy stu- denci (Pacuła, 2023). Nowe sposoby komunikacji, jak również używane w nich słownictwo sprawia, że grupom, które różnią się chociażby wiekiem, coraz trudniej jest się ze sobą komunikować, a co za tym idzie wzajemnie zrozumieć. Na problemy w komunikacji z osobami w różnym wieku zwrócono uwagę w najnowszych badaniach (Nissen, Meuter, 2025), w których analizowano różnice w sposobie rozumienia przysłówków epistemicznych. Jak wykazano, w komunikacji zdrowotnej, znaczenie uży- wanego słownictwa może być interpretowane różnie w zależności od wieku pacjentów.

Elementy języka tworzonego przez wspomniane wyżej grupy sprawiają, że proces komunikacji jest zakodowany, specjalistyczny i bywa niezrozumiały dla innych grup. Ma to bez wątpienia bez- pośredni wpływ na relacje społeczne. Język jest niezaprzeczalnie jednym z najbardziej znaczących aspektów umożliwiających adaptację społeczną, tworzenie tekstów, poznanie i zrozumienie otacza- jącego nas świata, kultury oraz socjalizację od najmłodszych lat. Każdy z trzech czynników poznania społecznego: poznawczy, afektywny i pośredni, związany jest z procesami językowymi, a wymienione czynniki odnoszą się do następujących procesów poznawczych:

Czynnik poznawczy, jak sama nazwa wskazuje, obejmuje procesy poznawcze. Jest to zdolność do przypisywania poznawczych stanów mentalnych sobie i innym (Premack, Woodruff, 1978), jest on też ważny ze względu na umiejętność wyjaśnienia i przewidywania zachowań innych (Cardillo i in., 2021).

Czynnik afektywny związany jest z procesami empatii (zdolnością do dzielenia się i odczuwania stanów emocjonalnych innych). Badany jest on za pomocą obserwacji bólu i identyfikacji emocji na twarzach (Schurz i in., 2021).

Czynnik pośredni natomiast związany jest z procesami umysłowymi, które nakładają się zarów- no na poznawcze, jak również afektywne funkcje społeczne. Kładzie on szczególny nacisk na przetwa- rzanie językowe, na ekspresję oraz rozumienie języka (Schurz i in., 2021).

Język może być zarówno czynnikiem integrującym społeczeństwo, jak również dezintegrującym. Zarówno jedna jak i druga funkcja języka zostanie omówiona szerzej, w przykładach zaprezentowanych w dalszej części tekstu. Może również przyczyniać się do uprzedzeń (Fontana i in., 2024; Ryken i in., 2024). Coraz większe znaczenie internetu i rozpowszechnienie mediów społecznościowych sprawiają, że zmienia się zarówno nasz język jak i zdolności poznawcze z nim związane (Shumaila, Sidra, 2021).

W pracy podjęto analizę literatury dotyczącej socjolingwistyki, socjolektu oraz żargonu i slangu, celem ukazania społecznego wymiaru języka i jego znaczenia dla procesów społecznych.

Socjolingwistyka

Bezpośredni związek socjologii (związanej z nią kulturą) i językiem znany jest od lat, a fakt ten po- twierdza również współczesna literatura (Angermuller, Blanchard, 2023; Toksöz, 2024; Fedorenko i in., 2024). Jednym z ważniejszych pojęć, od którego należałoby rozpocząć rozważania dotyczące ję- zyka i jego społecznego znaczenia jest termin socjolingwistyka. To dział językoznawstwa, który łączy zagadnienia socjologiczne z lingwistycznymi. W centrum zainteresowania socjolingwistyki znajduje się związek między językiem a społeczeństwem, czy też w szerszym ujęciu - kulturą (D’Onofrio, 2020; Lockenvitz i in., 2020; Armstrong i in., 2022; Keegan i in., 2023).

Zakres zainteresowań socjolingwistyki jest zatem bardzo szeroki. Jej koncepcje skupiają się przy- kładowo na opisie strukturalnej zgodności między wariantami języka, a wyodrębnionymi segmen- tami struktury społecznej, np. klasami, jak również badaniu wpływu form językowych na przebieg interakcji społecznych (Piotrowski, 1980). Należy również zwrócić uwagę na fakt, że socjolingwistyka jest nauką, która rozwija się bardzo szybko (Błaszak, 2022), podobnie jak sam język, czego przykłady obserwujemy chociażby w komunikacji odbywającej się za pośrednictwem internetu i powszechnie używanych portali społecznościowych (Shumaila, Sidra, 2021).

Powyższe przykłady, przywołani autorzy i ich prace pozwalają jednoznacznie stwierdzić, że język jest ważnym elementem każdej kultury i związanego z nią bezpośrednio życia społecznego. Fakt ten podkreśla potrzebę ciągłego podejmowania badań i analiz dotyczących zmieniającego się języka, jak również zwraca uwagę na tak ważną kwestię, jaką jest potrzeba współpracy socjologii i językoznaw- stwa w badaniu języka (Błaszak, 2022). Sama socjolingwistyka jest od wielu lat określana jako nauko- we zjawisko interdyscyplinarne odnoszące się do relacji pomiędzy grupami społecznymi a językiem (Hymes, Hathaway, 1968).Wraz ze zmieniającym się światem, rozwojem kultury i techniki socjolin- gwiści są zobowiązani stale poszerzać zakres swoich zainteresowań naukowych zarówno z obszaru językoznawstwa, jak i socjologii, aby w efekcie lepiej zrozumieć język, jak i jego społeczny kontekst oraz znaczenie. Należy także zwrócić uwagę, że socjolingwistyka zajmuje się również związkiem mię- dzy odmianami języka oraz dopasowywaniem ich do grup społecznych, przez które jest on używany. Według Handke (Handke, 2008), wspólnota językowa to grupa ludzi posługujących się tym samym językiem.

Grabias (Grabias, 1994) zwrócił natomiast uwagę na dominujący wpływ czynników społecznych ujaw- niających się w socjolektach (które szerzej zostaną omówione w dalszej części pracy), czyli odmianach języka, które powstają w społecznościach powiązanych pewnymi relacjami społecznymi.

Zdaniem Gumperza (Gumperz, 1968) wspólnota językowa jest grupą społeczną, związaną z wzor- cami interakcji społecznych. Przytoczone powyżej przykłady wskazują istotną w kontekście społecz- nym rolę, jaką pełni język oraz jak ważny jest proces komunikacji. Ich efekty możemy zaobserwować m.in. w procesie integracji całych społeczeństw, jak i w ramach poszczególnych, (mniejszych) grup społecznych. Zdaniem Gumperza integracja w tego typu grupach zachodzi gdy występuje regularny i częsty proces interakcji, który osiągany jest właśnie za pomocą wspólnego zestawu znaków języko- wych, które jednocześnie odróżniają daną grupę od podobnych społeczności (Gumperz, 1972).

Bardzo ważnym socjolingwistycznym zjawiskiem są także kompetencje językowe, które nie ogra- niczają się tylko do zasad gramatycznych, lecz przede wszystkim są ważną składową interakcji spo- łecznych. Już wiele lat temu zauważono, że to w akcie komunikacji ludzie reprezentują określone role społeczne, a proces ten odbywa się w ramach kulturowo określonego porządku społecznego (Pio- trowski, 1980).

Język jest zatem ważnym elementem z punktu widzenia społeczeństwa oraz kultury, a jednym z jego głównych zastosowań jest przekazywanie znaczeń, jak również nawiązywanie i utrzymywanie relacji społecznych (Spolsky, 2003).

Socjolekt

Kolejnym z pojęć wymagających szerszego wyjaśnienia jest wspomniany powyżej socjolekt. Po- wstaje on w społeczeństwie w sytuacji, gdy tworzące go grupy chcą zachować swoją działalność w ta- jemnicy. Język staje się więc w pewnym sensie zaszyfrowany, a jego znajomość jest znakiem, że dana osoba jest częścią danej grupy i zna jej sekrety (Grabias, 1994). Socjolekt jest używany w takich gru- pach jak np. różnego rodzaju mniejszości (Nowak, 2020), grupach osób związanych z danym zawodem (Moskvitin, 2025; Weber, 2006), pasjonatów tworzących wąską grupę osób zainteresowanych danym zjawiskiem, (Polak M., Polak J., 2023), żołnierzy (Kułacz, 2023), czy studentów (Pacuła, 2023). Sama leksyka socjolektalna charakteryzuje się zapożyczeniami z języków obcych (zwłaszcza z an- gielskiego), języka potocznego i innych socjolektów (Satkiewicz, 1994). Jak zaznaczył Piekot (2008), grupa tworzy wspólny światopogląd, widoczny w socjolektach, ponieważ wspólnie doświadcza rze- czywistości, interpretuje ją i ocenia jej elementy. Autor zwrócił uwagę na fakt, że wśród kryteriów różnicujących społeczne odmiany języka, możemy wyróżnić m.in. kryterium socjologiczne, zgodnie z którym odmiany socjalne mogą być klasyfikowane na podstawie charakterystycznych cech bada- nych grup. W tym przypadku bardzo istotne są pozajęzykowe więzi łączące członków danej wspólno- ty komunikatywnej.

Do tej kwestii odnosił się także Jan Baudouin de Courtenay (1903), twierdząc, że język wspólny może być gruntem do powstania języków pewnych rzemiosł, zawodów, wieku, płci, czy klas jak rów- nież język który może być związany z pewnym okresem przejściowym, np. w przypadku więźniów. Powyższe informacje wskazują na fakt, że język może być zarówno czynnikiem łączącym, jak i różni- cującym grupy społeczne oraz sposoby ich komunikowania się.

Powstające w poszczególnych grupach subjęzyki są językami zamkniętych i izolowanych grup społecznych, które mogą odnosić się w sposób negatywny do przyjętych norm społecznych i dążyć do tworzenia własnych systemów wartości (Satkiewicz, 1994).

Kontestujące socjolekty sprzyjają tworzeniu systemu ról i wartości społecznych oraz powsta- waniu mikrospołeczeństw. Wzajemna identyfikacja członków tych grup, powiązana jest z izolacją od społeczeństwa w celu poszukiwania poczucia bezpieczeństwa Piekot (2008). To kolejne z przykładów, pokazujących jak ważny jest język z punktu widzenia integracji ale także dezintegracji społecznej.

To właśnie socjolekt jest często rozpatrywany w kontekście tworzenia grup społecznych. Grabias (1994) zwracał uwagę na główne funkcje jakie pełnią socjolekty: jednoczenie grupy, odróżnianie jej od innych grup, nadawanie prestiżu, dostarczanie narzędzi do interpretacji rzeczywistości, umożli- wianie aktywności społecznej.

Jak zauważyła Kołodziejek (2005), socjolekty są również postrzegane jako narzędzia uczenia się o świecie, a także wpływają na zachowania człowieka, także te językowe. Z badań nad determi- nantami zachowań językowych wynika, że każdy człowiek, uczestnicząc w działaniach wspólnoty mowy, należy do wielu grup społecznych, co w konsekwencji oznacza, że jednostka jest nosicielem wielu socjolektów (Grabias, 1994). Przykładowo, człowiek wchodzi w skład grupy zawodowej podczas okresu zatrudnienia, który może trwać przez znaczną część życia. W międzyczasie (zazwyczaj w okre- sie młodości) może przynależeć do wielu innych grup takich jak np. fani pewnych gatunków muzyki (zespołów) czy pewnych dyscyplin sportowych (klubów). W tym przypadku podane przykłady wska- zują na fakt, że cechą socjolektów zawodowych jest większa stabilność, natomiast socjolektów grup młodzieżowych zmienność (Grabias, 1994).

Socjolekty pełnią zatem funkcje socjalizujące i konsolidujące (Sapir, 1978), co związane jest z fak- tem, że istnienie wspólnoty mowy jest niezbędne do osiągnięcia solidarności społecznej. Co więcej, każda wypowiedź może służyć wspólnemu działaniu, które ustanawia relacje społeczne między członkami i członkiniami danej społeczności (Malinowski, 2000).

Żargon

Kolejnym ważnym terminem, który należy omówić poszukując społecznego aspektu i znaczenia języka jest żargon, który jest przykładem opisanego powyżej socjolektu. Żargon jest bowiem rodzajem socjolektu, który pełni funkcję zawodową i komunikacyjną. Przykładem zawodowej funkcji żargonu może być język medyczny, pozwalający specjalistom z danej dziedziny porozumieć się w sposób precy- zyjny i szybki (Kumar i in.,2023). Inny przykład to język naukowy, wykorzystujący często określenia, specjalistyczne i techniczne (Willoughby i in., 2020).

Przykładem funkcji komunikacyjnej jest wspomniany powyżej żargon stosowany w języku me- dycznym, który może być niezrozumiały w relacji lekarz-pacjent (Kumar i in., 2023). Na problem ten zwrócono uwagę w najnowszych publikacjach (Lang i in., 2025; Lopez, Marshall, 2025). Analogiczna sytuacja dotyczy żargonu naukowego, zrozumiałego dla naukowców lecz nie zawsze poprawnie od- czytywanego (zrozumiałego) przez ogół społeczeństwa, co stanowi wyzwanie dla komunikacji na- ukowcy-społeczeństwo (Willoughby i in., 2020). Charakterystyczną cechą żargonu jest celowa tajność. Żargon charakteryzuje się również słownictwem bogatym w obce elementy. Ten socjolekt charakte- ryzuje się specjalnym zestawem słownictwa, związanym z konkretnym zawodem lub inną określoną grupą społeczną. Członkowie takich grup opracowują nowe terminy w celu nazwania nowych pojęć (Spolsky, 1998).

Spolsky (1998) twierdził, że wyspecjalizowany żargon wykorzystywany jest z jednej strony do oznaczania nowych i potrzebnych pojęć, a z drugiej do tworzenia, jakże ważnych z socjologicznego punktu widzenia, międzyludzkich więzi wśród członków danej grupy. W ten sposób wymusza on jed- nocześnie pewne granice dla osób z zewnątrz. Po raz kolejny więc możemy zaobserwować wpływ języka na integrację i dezintegrację społeczną.

Na ten fakt, już wiele lat temu zwracał uwagę Grabias (1994) twierdząc, że żargon może pełnić funkcję integrującą daną grupę, jednak może też doprowadzić do problemów komunikacyjnych po- między przedstawicielami różnych grup społecznych. W publikacji z ostatnich lat badacze zwrócili uwagę m.in. na problem w komunikacji w jakże ważnych relacjach lekarz-pacjent (Kumar i in., 2023), w których to żargon lekarski nie zawsze jest zrozumiały dla pacjentów, co w konsekwencji może powodować zagrożenia zdrowia. Należy zaznaczyć, że elementy słownictwa żargonu, jeśli zostaną przeniesione do języka wykorzystywanego do celów ogólnych, tracą swoją tajemniczość oraz funkcje zawodowe i komunikacyjne, a w rezultacie przestają być żargonem i stają się ekspresywnymi elemen- tami słownictwa.

Slang

Kolejnym pojęciem ważnym z punktu widzenia społeczno-lingwistycznego, jest slang. W poniż- szym podrozdziale przedstawione zostaną jego pozytywne i negatywne wymiary w aspekcie spo- łecznym. Opisano również wpływ slangu na społeczeństwo i poszczególne grupy społeczne, które poprzez slang mogą się łatwiej komunikować ale jednocześnie być mniej dostępne dla osób spoza tych grup.

Slang definiowany jest jako ważny i powszechnie używany socjolekt, występujący zazwyczaj w komunikacji ludzi młodych, w tym często w komunikacji z wykorzystaniem internetu (Liu i in., 2022; Shyu i in., 2024). Slang używany jest zazwyczaj w mediach społecznościowych (WhatsApp, X, Facebook i Instagram). Przejawia się w tym przypadku w postaci stosowania skrótów, obraźliwych oraz nieobraźliwych przymiotników, przysłówków, rzeczowników i czasowników. Przykładami sto- sowanych skrótów opisywanych w artykule Shing (2025) są np.:

smh - shaking my head (używane zazwyczaj, gdy coś jest oczywiste lub rozczarowujące) nvm - Nevermind (stosowane gdy coś nie ma już znaczenia, straciło ważność, istotność)

btw - by the way (gdy chcemy zakomunikować coś co związane jest z innym tematem, coś o czym za- pomnieliśmy powiedzieć wcześniej)

lol - laugh out loud lub lots of love (wykorzystywany w momencie gdy coś nas bardzo rozbawiło lub oznaczające dużo miłości)

Na zjawisko slangu w aspekcie społecznym uwagę zwrócił już w latach dziewięćdziesiątych Spolsky (1998). Stwierdził on, że znaczenie języka w ustanawianiu tożsamości społecznej uwidacznia się rów- nież w przypadku slangu.

Jednym ze sposobów scharakteryzowania slangu jest szczególny rodzaj „intymnej” lub wewnątrz- grupowej mowy stosowanej w ramach pewnej grupy społecznej (Hildeman, 2022).

Kiedy ludzie używają odmiany języka, która jest charakterystyczna dla danej grupy społecznej, dają tym samym sygnał innym, że są lub aspirują do bycia członkami takiej grupy. Przykładowo, wśród osób młodych, slang używany jest w celu identyfikacji z określoną grupą społeczną, zdobycia uznania, szacunku, jak również wyrażenia swojego stanu emocjonalnego (Vlasov, 2024). Ponadto, jak zauważył Spolsky (1998), slang jest przede wszystkim mową, którą można określić jako domagającą się człon- kostwa w grupie, a jednocześnie odrzucającą wymiar władzy związany z grupami określanymi, czy kojarzonymi jako grupy formalne.

Po raz kolejny widzimy zatem, jak ważne jest rozumienie społecznego aspektu języka oraz jak duże może być jego znaczenie dla odbywających się wewnątrz społeczeństwa procesów i interakcji. Może mieć to zarówno wymiar pozytywny jak i negatywny.

Według niedawnych badań Holbrooka (2024), slang wykorzystywany jest bowiem także wśród osób i grup działających poza prawem, w tym osób uzależnionych od nielegalnych substancji (Prince i in., 2021; Donald i in., 2023).

W leksyce slangu obecne są często wyrażenia dotyczące tematów tabu jak również przekleństwa. Po- wyższe informacje wskazują, że slang związany jest często z przekraczaniem norm społecznych (Spo- lsky, 1998). Jak twierdził Chambers (1995), jest on często także wyznacznikiem buntu ludzi młodych.

Slang jest przykładem na to, jak bardzo dynamicznie zmienia się język oraz jego odmiany. Efek-

tem tego, jest fakt, że słownictwo slangu szybko się dezaktualizuje, a osoby, które nadal go używają nie nadążając za jego dynamiką mogą być z danej grupy wykluczeni przez jej członków. Dyskusję tę rozwinął Spolsky (1998), który zwrócił uwagę na to, że slang pełni ważne funkcje społeczne, chociaż- by przez fakt wyznaczania granic społecznych oraz umożliwiania poszczególnym osobom, poprzez używany język, potwierdzania lub domagania się członkostwa w konkretnych grupach społecznych. Grabiasa (1994) zwrócił uwagę na produktywność dotyczącą określonych typów procesów słowo- twórczych porównując ją jednocześnie z produktywnością w języku używanym do celów ogólnych. Szukając różnic i analizując zjawiska takie jak tworzenie nowych wyrazów, neologizmów, kompozy- cji, skracaniu form i kontaminacji, stwierdził że możemy zaobserwować różnice występujące między typami derywacji a sposobami skracania i komponowania słów. Jego zdaniem, w slangu najczęściej występują rzeczowniki, co jak stwierdził, związane jest z faktem, że słowotwórstwo slangu ma cha- rakter bardziej ekspresywny (Grabias, 1994).

Według Grabiasa (1994), głównym źródłem słownictwa w slangu jest język potoczny i dialekty. Leksyka slangu jest bardziej otwarta na społeczeństwo, w przeciwieństwie do leksyki żargonu. Po- nadto slang jest obecny również w codziennych sytuacjach komunikacyjnych.

Podsumowanie i wnioski

W niniejszej pracy autorzy przedstawili podstawowe pojęcia związane z socjolingwistyką, takie jak socjolekt, żargon i slang. Celem pracy było ukazanie na podstawie wyżej wspomnianych pojęć społecznego wymiaru i znaczenia języka. Przytoczone treści publikacji wskazują jednoznacznie, że język jest jednym z najważniejszych elementów kultury jak i życia społecznego bezpośrednio z nią związanego. Opisane pojęcia – socjolekt, slang i żargon kolejno ukazywały jak silny - zarówno pozy- tywny jak i negatywny ze społecznego punktu widzenia może być wpływ języka na społeczeństwo, tworzące się w nim grupy społeczne, jak również grupy izolujące się od pozostałych członków spo- łeczeństwa. Dokonany w poniższej pracy przegląd literatury wskazuje jednocześnie jak ważna jest praca socjolingwistyczna w kontekście dynamicznego zjawiska jakim jest ciągle zmieniający się i ewo- luujący język. Istnieje zatem konieczność śledzenia, badania i opisywania dynamiki zmian języka, jak i jej wpływu na społeczeństwo, tak aby wciąż nadążać, a w konsekwencji poprawnie rozumieć i inter- pretować zjawiska społeczne mające miejsce w świecie charakteryzującym się szybkimi zmianami technologicznymi.